Ορισμός και πρακτικές της κοινωνικής αλληλεγγύης

Της Ελένης Πορτάλιου

Η αλληλεγγύη αποτελεί -πρέπει να αποτελεί- θεμελιακή αρχή και πρακτική της Αριστεράς, συνεκτικό δεσμό των λαϊκών τάξεων που μάχονται κατά του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και βάση της σοσιαλιστικής κοινωνίας στην οποία αποσκοπούμε.

 

Ο νεοφιλελευθερισμός κυριάρχησε έχοντας πρώτα τραυματίσει βαθιά τις αξιακές αρχές της Αριστεράς, δηλαδή τις ιδέες της συνύπαρξης, της συμπάθειας, της συλλογικότητας, της κοινότητας, του ενεργού ενδιαφέροντος για τον άλλο, της αλληλεγγύης, ιδέες που και η ίδια η Αριστερά εγκατέλειπε σταδιακά, στο όνομα της ατομικής ευημερίας μέσα σε μια διαιρεμένη και άνιση κοινωνία. Χιλιάδες ατομικοί εγωισμοί, που απελευθέρωσαν οι ανταγωνιστικές, αγοραίες ιδεολογίες, θρυμμάτισαν τον κοινωνικό ιστό και επικάθησαν στα διαλυμένα ιστορικά δίκτυα των πολιτικών, συνδικαλιστικών και των άλλων κοινωνικών συνενώσεων.

Ο λαϊκός κόσμος στη χώρα μας, έχοντας απωλέσει τη δύναμη του «εμείς», βρέθηκε αφοπλισμένος όταν ξεκίνησε η συνδυασμένη ευρωπαϊκή και εθνική επίθεση εναντίον της εργασίας, της δημόσιας ιδιοκτησίας και των κοινών αγαθών. Ο συνδικαλισμός, ή καλύτερα μια σκιά του, είχε περιοριστεί στους «προνομιούχους», η ανασφάλιστη και μαύρη εργασία ήταν εκτός, όπως και ο δύσκολος συνδικαλισμός στον ιδιωτικό τομέα. Η ΓΣΕΕ και η ΑΔΕΔΥ επόπτευαν μια θρυμματισμένη σε επιμέρους συμφέροντα κοινωνική βάση, όπου οι ειδικές κατηγορίες διέσωζαν ό,τι μπορούσαν να διασώσουν από το ειδικό εργασιακό τους καθεστώς. Η αλληλεγγύη των αποκάτω ήταν ένα αδειανό πουκάμισο, που ακόμα και σήμερα δεν έχει αποκτήσει ουσιαστικό περιεχόμενο.

Εν τω μεταξύ, η γενικευμένη φτωχοποίηση της κοινωνίας εξακολουθεί να τέμνεται από ανισότητες - στην πιο ακραία εκδοχή τους βρίσκεται η πείνα, η έλλειψη στέγης, η στέρηση από στοιχειώδεις κοινωνικές υπηρεσίες, όπως η περίθαλψη και το σχολείο. Όσοι στην Αριστερά κλείνουν τα μάτια τους στην ανθρωπιστική κρίση και στις ευθύνες και του δικού μας χώρου για το πώς φτάσαμε ώς εδώ, εξακολουθούν να βαδίζουν σε λάθος δρόμο.

Οι ηχηρές καταγγελίες των Μνημονίων, των εκποιήσεων, της ληστείας των εισοδημάτων, δεν παράγουν αυτόματα λαϊκή αυτοργάνωση και μαζική αντίσταση, ώστε αυτές οι αντιδραστικές πολιτικές ν' ανατραπούν. Η στρατηγική της ανασύνταξης του λαϊκού κινήματος, της λαϊκής αυτοοργάνωσης και πρωτοβουλίας, πρέπει να έχει ως σημαία της την αλληλεγγύη μεταξύ των κοινωνικών τάξεων που έχουν κάθε συμφέρον να ανατρέψουν τη σημερινή βαρβαρότητα.

Η υλική βάση των κοινωνικών συμμαχιών που μπορεί να φέρουν στην κυβέρνηση την Αριστερά πρέπει να βασιστεί, μέσω της αλληλεγγύης ως αξίας και πρακτικής, σε νέες μορφές παραγωγικής και κοινωνικής οργάνωσης. Αυτή η στρατηγική, στον βαθμό που αφορά τον ΣΥΡΙΖΑ, σημαίνει ριζική απογραφειοκρατικοποίησή του. Σημαίνει αποδέσμευση από τον γραφειοκρατικό κρατισμό τόσο στα συνδικάτα όσο και στην αυτοδιοίκηση, συγκρότηση νέων κοινωνικών μορφών και πρωτοβουλιών αγώνα και ανασύσταση μιας διαλυόμενης παραγωγής και αποσυντονισμένης κοινωνίας.

Επιμένω στην πολιτική διάσταση των πραγμάτων γιατί, ενώ πρέπει να δρούμε άμεσα και ήδη ο χώρος μας προχωρεί έμπρακτα στη δημιουργία δομών και παραδειγμάτων που νοηματοδοτούν την αλληλεγγύη σήμερα, χρειάζεται ταυτόχρονα να κατανοήσουμε σε βάθος το δικό μας σχέδιο για την έξοδο από την κρίση, να το υπερασπιστούμε εντός και εκτός του ΣΥΡΙΖΑ και να οικοδομήσουμε σταδιακά τους αναγκαίους θεσμούς για την επιτυχία του.

Το ιστορικό παράδειγμα

Μια αναφορά στην ιστορία μας. Το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ και όλες οι αριστερές οργανώσεις της Εθνικής Αντίστασης οργάνωσαν ένα πολύπλευρο και συγκλονιστικό παγκόσμια αγώνα κατά της γερμανικής κατοχής, ο οποίος έδωσε και ένα υπόδειγμα νέας κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας. Η αλληλεγγύη του λαού ήταν μια ηθική εποποιΐα, το ΕΑΜ, κυρίως μέσω της Εθνικής Αλληλεγγύης -της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης που ιδρύθηκε στις 28.5.1941-, έδωσε τη μάχη της λαϊκής επιβίωσης, συνθήκης εκ των ων ουκ άνευ για να προχωρήσει ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας. Η Ε.Α. ξεκίνησε με στόχο την επιβίωση των αγωνιστών στις φυλακές και προχώρησε σε μαζικά συσσίτια, σε διανομή φαγητού και χρημάτων, αλλά και στη δημιουργία παιδικών σταθμών, φαρμακείων, λαϊκών ιατρείων, στην ανοικοδόμηση κατεστραμμένων κατοικιών κ.λπ. Τα 3 εκατομμύρια μέλη της δείχνουν ότι πρόκειται για μαζική αλληλέγγυα αυτοοργάνωση της κοινωνίας, που ενέτασσε τη δράση της στον στόχο της εθνικής και κοινωνικής απελευθέρωσης.

Οι σημερινές ανάγκες

Φυσικά δεν ζούμε σε συνθήκες κατοχής ούτε θέλουμε να υποκαταστήσουμε κοινωνικές λειτουργίες του κράτους. Ζούμε, όμως, ήδη, σε συνθήκες ανθρωπιστικής κρίσης και το πρόβλημα είναι σοβαρότερο στις μεγάλες πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Πρέπει, λοιπόν, να διασώσουμε το κοινωνικό κράτος κεντρικά και στην τοπική αυτοδιοίκηση. Ιδιαίτερα το κοινωνικό κράτος στους δήμους -διακύβευμα σήμερα ενός πρωτοφανούς κοινού αγώνα μεταξύ δημοτικών αρχών, εργαζομένων και δημοτών- αποτελεί τη μοναδική ασπίδα προστασίας των ευάλωτων, των ευπαθών ομάδων και εκατομμυρίων ανθρώπων που αδυνατούν να επιβιώσουν. Η επιτυχία αυτού του αγώνα συναρτάται με τη συγκρότηση ενός δικτύου οργανώσεων και ομάδων - δημοτικές αρχές και κινήσεις της ριζοσπαστικής Αριστεράς, σωματεία εργαζομένων στους δήμους και κινήσεις πολιτών, που θα επιβάλλουν λύσεις και θα αποτελέσουν στο μέλλον τον οργανωμένο λαό μιας αριστερής κυβέρνησης. Αυτή τη μάχη δίνουμε σήμερα, ταυτόχρονα, όμως, χρειάζεται να ενεργοποιηθεί η κοινωνία ώστε να διεκδικήσει αλλά και να καλύψει όσες ανάγκες μπορεί και δεν καλύπτονται, τουλάχιστον για τα πιο ασθενή μέλη της.

Ας δούμε ένα παράδειγμα από την εμπειρία της Ανοιχτής Πόλης. Όταν τα παιδιά λιποθυμούν από ασιτία στα σχολεία, η Ανοιχτή Πόλη επιχειρεί να κινητοποιήσει ένα δίκτυο εκπαιδευτικών και να διεκδικήσει από τον δήμο να καλύπτει, σύμφωνα με τις ανάγκες που οι εκπαιδευτικοί διαπιστώνουν, τη σίτιση των παιδιών. Παράλληλα η Ανοιχτή Πόλη στηρίζει τα παιδιά με ενισχυτική διδασκαλία και πολιτιστικές εκδηλώσεις στα σχολεία, με τη συμμετοχή της στην εκμάθηση ελληνικής γλώσσας σε μετανάστες κ.λπ.

Επίσης, συγκεντρώνει είδη πρώτης ανάγκης, όπως γάλα, οργανώνει συλλογικές κουζίνες και χαριστικά παζάρια με βιβλία και παιχνίδια, στην ουσία λειτουργεί ανακυκλώνοντας κοινωνικά αγαθά χρήσιμα, που μέχρι σήμερα έμεναν στα αζήτητα, και ενεργοποιεί την υπαρκτή κοινωνική διαθεσιμότητα.

Το μεγάλο στοίχημα εδώ είναι η εμπλοκή των ίδιων των ανθρώπων που έχουν άμεση ανάγκη, η συμβολή τους στο έργο που γίνεται, η απόρριψη του στίγματος της φτώχειας και της αποτυχίας, το οποίο συνήθως εσωτερικεύουν για να οδηγηθούν έτσι στην παραίτηση και την απελπισία. Οι περισσότεροι μπορεί ανά πάσα στιγμή να βρεθούμε στη θέση αυτού που χρειάζεται στήριξη για τα στοιχειώδη.

Τα δίκτυα αλληλεγγύης είναι καταφύγια απέναντι στην απομόνωση και τη μοναξιά. Να υπάρχει, για τον καθένα και την κάθε μία, μια πόρτα να χτυπήσει, ένα τηλέφωνο να καλέσει για βοήθεια. Απ' αυτή την άποψη της αυτενέργειας, της συμμετοχής, της αποενοχοποίησης και της αξιοπρέπειας των θυμάτων της κρίσης - πιστεύω ότι η προσφορότερη κοινωνική δομή, στην οποία θα πρέπει να αποβλέπει ο ΣΥΡΙΖΑ, είναι Στέκια ή Λέσχες Αλληλεγγύης στις πόλεις και τις γειτονιές των μεγάλων πόλεων, που θα στεγάζουν διαφορετικές δράσεις: από σίτιση και ανταλλαγή χρήσιμων ειδών και υπηρεσιών μέχρι νομική στήριξη και αυτοργάνωση δανειοληπτών, επιτροπές ενάντια στα χαράτσια κ.λπ.

Η αλληλεγγύη ως στοιχείο στρατηγικής

Χρειάζεται μια απάντηση σε όσους αποποιούνται τη συζήτηση και τη συμμετοχή, επικαλούμενοι τον κίνδυνο να περιπέσουν στη φιλανθρωπία. Πρώτ' απ' όλα η φιλανθρωπία είναι ατομική κοινωνική πρακτική, ενώ η αλληλεγγύη στην οποία αναφερόμαστε αποτελεί βασική αρχή του πολιτικού σχεδίου ανατροπής της σημερινής κατάστασης και οικοδόμησης μιας νέας οικονομίας και κοινωνίας. Εξάλλου, συνιστά υπεροψία και υποκρισία το να στηλιτεύουμε την κοινωνική αλληλεγγύη στον ιδιωτικό βίο, δηλαδή αυτό που παραδοσιακά έκαναν ο ένας για τον άλλο οι άνθρωποι σε κοινωνίες οι οποίες δεν ήταν απρόσωπες και αποξενωμένες όπως οι δικές μας. Η «βοήθεια στο σπίτι» είναι δημόσιος θεσμός που αγωνιζόμαστε να διασώσουμε από το αδηφάγο Μνημόνιο, αλλά αν εγκαταλείπουμε τον ηλικιωμένο της διπλανής πόρτας περιμένοντας το κράτος, είμαστε κοινωνικά ανενεργοί αν όχι αδιάφοροι και κυνικοί. Στερούμαστε δηλαδή βασικά νοήματα και σχέσεις μιας κοινωνίας, η οποία αγωνίζεται για τα κοινά αγαθά, για ν' ανακτήσει και να επαναθεσμίσει τον δημόσιο χώρο, αλλά και για να υπερβεί σταδιακά το κράτος (δημιουργώντας αυτόνομες μορφές κοινωνικής οργάνωσης) και την αποξένωση των ανθρώπων από τον εαυτό τους και τους άλλους. Σε κάθε περίπτωση, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν κινητοποιείται για να υπενθυμίζει τα αυτονόητα, αλλά για ν' αλλάζει ριζικά τα κοινωνικά δεδομένα και τις κυρίαρχες ιδεολογίες του εαυτού του.

Η κοινωνική αλληλεγγύη αποτελεί στρατηγική όχι μόνο για την επιβίωση της κοινωνίας αλλά και για την οργάνωση της παραγωγής, της οικονομίας και της συλλογικής ζωής και συμβίωσης στη βάση ενός αντικαπιταλιστικού αξιακού πρότυπου. Γι' αυτό περιλαμβάνει θεσμούς άμεσης ανταλλαγής μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών, συνεταιριστικές μορφές που εμπίπτουν ή όχι στον νέο νόμο της κοινωνικής οικονομίας, συνεταιρισμούς παραγωγών, αδιαμεσολάβητες από το χρήμα -ευρώ ή δραχμή- ανταλλαγές, αυτοδιαχειριζόμενες μονάδες που εγκαταλείπουν οι εργοδότες, παραγωγικές μονάδες, καταναλωτικούς συνεταιρισμούς κ.λπ. κ.λπ. Ανακαλεί αρχές συλλογικής κατανάλωσης, επανάχρησης, ανακύκλωσης και αποδέσμευσης της αξίας του χρόνου από το κριτήριο της παραγωγής εμπορευμάτων για το κέρδος του κεφαλαίου. Ενεργοποιεί τη λαϊκή πρωτοβουλία και την αυτοοργάνωση.

Αν φανταστούμε τις μορφές και τις σχέσεις παραγωγής σε μια μελλοντική κοινωνία συνεταιρισμένων παραγωγών, όπως θα έλεγε ο Μαρξ, μπορούμε να κατανοήσουμε το βάθος του εγχειρήματος ανασυγκρότησης μιας αλληλέγγυας κοινωνίας που θα μπορεί να αναλάβει η ίδια τη διέξοδο από την κρίση και να δώσει πολιτική εντολή με ταυτόχρονη συμμετοχή και έλεγχο σε μια αριστερή κυβέρνηση.